Ustawa AML określa przede wszystkim zasady i tryb przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Nakłada na określone grupy instytucji finansowych i przedsiębiorców obowiązki, które mają na celu m.in. zapobieganie wprowadzeniu do legalnego obrotu środków pochodzących z przestępstwa. W dniu 30 kwietnia 2021 roku została ogłoszona ustawa zmieniająca ustawę o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Część nowych przepisów weszła w życie w maju i sierpniu ubiegłego roku, a część zaczęła obowiązywać od 1 listopada 2021 roku. Niniejszy artykuł przybliża jedynie wybrane zmiany.

Nowe instytucje obowiązane

Nowelizacja ustawy AML rozszerzyła katalog instytucji obowiązanych, czyli podmiotów, które zostały wyliczone w art. 2 ust. 1 ustawy o AML. Do wspomnianego katalogu, obok banków, domów maklerskich, instytucji płatniczych, kantorów czy pośredników ubezpieczeniowych, zostali dodani:

  • Przedsiębiorcy, których podstawową działalnością gospodarczą jest świadczenie usług polegających na sporządzaniu deklaracji, prowadzeniu ksiąg podatkowych, udzielaniu porad, opinii lub wyjaśnień z zakresu przepisów prawa podatkowego lub celnego, niebędący innymi instytucjami obowiązanymi (obowiązki związane z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu ciążyć powinny nie tylko na biegłych rewidentach, zewnętrznych księgowych oraz doradcach podatkowych, ale również na innych osobach świadczących w ramach prowadzonej podstawowej działalności gospodarczej lub zawodowej usługi obejmujące świadczenie porad w sprawach podatkowych),
  • Pośrednicy w obrocie nieruchomościami, przy czym do instytucji obowiązanych nie będzie zaliczany pośrednik w przypadku czynności pośrednictwa w obrocie nieruchomościami zmierzających do zawarcia umowy najmu lub dzierżawy nieruchomości lub ich części, w której miesięczny czynsz został określony w wysokości mniejszej niż równowartość 10 tys. euro (pośrednicy w obrocie nieruchomościami byli wcześniej instytucjami obowiązanymi przy wszystkich czynnościach związanych z obrotem nieruchomościami).
  • Przedsiębiorcy prowadzący działalność polegającą na obrocie lub pośrednictwie w obrocie dziełami sztuki, przedmiotami kolekcjonerskimi oraz antykami, czy też przechowywaniu dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich oraz antyków – w zakresie transakcji o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 000 euro, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane (w trakcie prac grupy roboczej Komisji Europejskiej ds. ISIL stwierdzono, że antyki i artefakty o charakterze archeologicznym były istotnym źródłem finansowania ISIL).

Zmiana definicji beneficjenta rzeczywistego oraz PEP-a

Zmiana definicji beneficjenta rzeczywistego obejmuje głównie kategoryczne wskazanie, iż za beneficjenta rzeczywistego uznaje się „każdą osobę fizyczną” (zgodnie z poprzednim brzmieniem art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy AML, beneficjentem rzeczywistym była osoba fizyczna lub osoby fizyczne spełniające kryteria w tym punkcie wskazane, co poprzez zastosowanie liczby mnogiej („osoby fizyczne”), nakazywało ustalanie wszystkich osób spełniających w danym podmiocie kryteria uznania za beneficjenta rzeczywistego), w praktyce pojawiały się wątpliwości, czy wystarczające jest poprzestanie na zidentyfikowaniu jednego beneficjenta rzeczywistego przez instytucję obowiązaną) oraz rozszerzenie katalogu osób uznawanych za beneficjenta rzeczywistego w przypadku klienta będącego trustem o grupę osób, w których głównym interesie powstał lub działa trust (w przypadku gdy osoby fizyczne czerpiące korzyści z danego trustu nie zostały jeszcze określone) oraz o inną osobę fizyczną posiadającą uprawnienia lub wykonującą obowiązki równoważne z określonymi w tiret pierwszym–piątym.

Z kolei w ramach zmiany definicji osoby zajmujące eksponowane stanowisko polityczne (w skrócie PEP, ang. Politically Exposed Persons) zmodyfikowano katalog osób o takim statusie (art. 2 ust. 2 pkt 11 ustawy AML). Zostały z niego wyłączone grupy stanowisk średniego i niższego szczebla. Usunięto kierowników urzędów terenowych organów rządowej administracji specjalnej. Natomiast dokonano rozszerzenia o „inne osoby zajmujące stanowiska publiczne lub pełniące funkcje publiczne w organach państwa lub centralnych organach administracji rządowej”. W celu określenia katalogu osób spełniających definicję PEP z pomocą przychodzą przepisy wykonawcze do ustawy AML.

31 października 2021 roku weszło w życie rozporządzenie Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej z dnia 27 lipca 2021 roku, w którym został określony wykaz krajowych stanowisk i funkcji publicznych będących eksponowanymi stanowiskami politycznymi, o których mowa w art. 2 ust. 2 pkt 11 lit. a–g, i oraz j ustawy AML. Wykaz ten zawiera wyliczenie 215 krajowych stanowisk i funkcji publicznych będących eksponowanymi stanowiskami politycznymi. Można go pobrać pod tym linkiem.

– Katalog PEP-ów zostanie w najbliższej przyszłości nieznacznie poszerzony. Na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji opublikowano projekt rozporządzenia zmieniającego ww. Rozporządzenie Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej z dnia 27 lipca 2021 roku, zgodnie z którym wykaz PEP-ów zostanie rozszerzony o zastępcę Szefa Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Akt znajduje się od lutego br. na etapie opiniowania – komentuje Aleksander Wasiak, associate w kancelarii Raczyński, Skalski & Partners.

Nowelizacja ustawy AML a obowiązki instytucji obowiązanych

Ustawa AML po nowelizacji określa przypadek stosowania środków bezpieczeństwa finansowego przez giełdy kryptowalut, czyli podmioty prowadzące działalność polegającą na świadczeniu usług w zakresie wymiany lub pośrednictwa w wymianie pomiędzy walutami wirtualnymi i środkami płatniczymi czy też pomiędzy walutami wirtualnymi. Zgodnie z przepisami, są one zobowiązane do stosowania środków bezpieczeństwa finansowego w przypadku przeprowadzania transakcji okazjonalnej z wykorzystaniem waluty wirtualnej o równowartości 1000 euro lub większej. Więcej na temat regulacji dotyczących walut wirtualnych można przeczytać w tekście o statusie prawnym kryptowalut w Polsce.

– Przepis został wprowadzony w celu dostosowania przepisów ustawy AML do wymagań wynikających ze znowelizowanego zalecenia FATF nr 15, wskazującego sytuacje, w których na „dostawcach walut wirtualnych” ciążyć powinien obowiązek zastosowania środków bezpieczeństwa finansowego. FATF w swoich analizach dostrzega ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane z wykorzystaniem innowacyjnych instrumentów, jakimi są waluty wirtualne i rekomenduje próg 1000 EUR, jako właściwy do stosowania środków bezpieczeństwa finansowego w odniesieniu do transakcji okazjonalnych przeprowadzanych z wykorzystaniem waluty wirtualnej – wskazuje Aleksander Wasiak.

Instytucje obowiązane, zgodnie z obowiązującą ustawą AML, mają obowiązek stosować środki bezpieczeństwa finansowego w odniesieniu do klientów, z którymi utrzymują stosunki gospodarcze, z uwzględnieniem rozpoznanego ryzyka ML/FT, w szczególności, gdy:

  • doszło do zmiany uprzednio ustalonego charakteru lub okoliczności stosunków gospodarczych (zasada ta obowiązywała jeszcze przed nowelizacją),
  • doszło do zmiany uprzednio ustalonych danych dotyczących klienta lub beneficjenta rzeczywistego (nowość),
  • instytucja obowiązana była w ciągu danego roku kalendarzowego zobowiązana do skontaktowania się z klientem w celu weryfikacji informacji dotyczących beneficjentów rzeczywistych (nowość).

Dokonano także modyfikacji katalogu okoliczności mogących świadczyć o wyższym ryzyku prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Między innymi zakwalifikowano do niego stosunki gospodarcze lub transakcje powiązane z ropą naftową, bronią, metalami szlachetnymi, produktami tytoniowymi, artefaktami kulturowymi, kością słoniową i gatunkami chronionymi (tj. towarami charakteryzującymi się wysoką wartością lub potencjalnym pochodzeniem z czynu zabronionego).

O wyższym ryzyku AML może świadczyć również powiązanie stosunków gospodarczych lub transakcji okazjonalnej z klientem będącym obywatelem państwa trzeciego i ubiegającym się o prawo pobytu lub obywatelstwo w państwie członkowskim w zamian za transfery kapitałowe, nabycie nieruchomości lub obligacji skarbowych lub inwestycje w podmioty o charakterze korporacyjnym w danym państwie członkowskim.

– Warto zauważyć, iż przepisy ustawy o obywatelstwie polskim oraz ustawy o cudzoziemcach nie przewidują nabycia obywatelstwa polskiego lub prawa do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w zamian za transfery kapitałowe, nabycie nieruchomości lub obligacji skarbowych lub inwestycje w podmioty o charakterze korporacyjnym, jest to jednak dopuszczalne na podstawie przepisów niektórych państw członkowskich Unii Europejskiej, w związku z czym prawidłowa implementacja przepisów dyrektywy 2018/843 wymagała rozszerzenia katalogu przypadków przewidzianego w art. 43 ust. 2 ustawy AML – wyjaśnia Aleksander Wasiak, associate w kancelarii Raczyński, Skalski & Partners.

Co jeszcze zmieniła ubiegłoroczna nowelizacja ustawy AML? Między innymi modyfikuje ona zakres danych identyfikacyjnych beneficjenta rzeczywistego, które należy pozyskać. Instytucje obowiązane mają obowiązek zidentyfikować imię i nazwisko beneficjenta rzeczywistego. Natomiast inne dane, o których mowa w art. 36 ust. 1 pkt 1 lit. b–e ustawy AML, w przypadku posiadania takich informacji. Z perspektywy instytucji obowiązanych taka zmiana została przyjęta pozytywnie. Poprzednia redakcja art. 36 ust. 2 ustawy AML bezwzględnie wymagała ustalenia obywatelstwa beneficjenta rzeczywistego, co w niektórych przypadkach utrudniało prawidłowe zastosowanie przedmiotowego środka bezpieczeństwa finansowego przez instytucje obowiązane.

Zmiana zasad w obszarze weryfikacji tożsamości

Weryfikacja tożsamości klienta, osoby upoważnionej do działania w jego imieniu oraz beneficjenta rzeczywistego po nowelizacji ustawy AML polega na potwierdzeniu ustalonych danych identyfikacyjnych na podstawie:

  • dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby fizycznej,
  • dokumentu zawierającego aktualne dane z wyciągu z właściwego rejestru lub
  • innych dokumentów, danych lub informacji pochodzących z wiarygodnego i niezależnego źródła, w tym, o ile są dostępne, ze środków identyfikacji elektronicznej lub z odpowiednich usług zaufania określonych w rozporządzeniu 910/2014 (np. kwalifikowany podpis).

Co więcej, w zakresie weryfikacji tożsamości klienta i beneficjenta rzeczywistego został dodany nowy obowiązek – „w przypadku nawiązywania stosunków gospodarczych lub przeprowadzania transakcji okazjonalnej z klientem będącym podmiotem, o którym mowa w art. 58, lub podmiotem podlegającym obowiązkowi rejestracji informacji o beneficjentach rzeczywistych wynikającemu z przepisów państwa członkowskiego wydanych na podstawie art. 30 lub art. 31 dyrektywy 2015/849 instytucje obowiązane uzyskują potwierdzenie rejestracji albo odpis z Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych lub rejestru prowadzonego we właściwym państwie członkowskim. Podmioty te, na żądanie instytucji obowiązanej stosującej wobec nich środki bezpieczeństwa finansowego, udostępniają informacje lub dokumenty pozwalające na identyfikację tożsamości ich beneficjentów rzeczywistych”.

W poprzednim stanie prawnym instytucje obowiązane nie miały wprost obowiązku uzyskiwania odpisu z Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych. Ponadto uprawnienie żądania przez instytucje obowiązane udostępnienia informacji lub dokumentów umożliwiających identyfikację tożsamości beneficjentów rzeczywistych klientów poszerza dostęp instytucji obowiązanych do informacji o ich klientach oraz beneficjentach rzeczywistych.

Ważne zmiany w ustawie AML

Podwyższony został próg w odniesieniu do pieniądza elektronicznego, poniżej którego instytucje obowiązane mogą odstąpić od stosowania środków bezpieczeństwa finansowego, o których mowa w art. 34 ust. 1 pkt 1–3 ustawy AML (np. identyfikacji i weryfikacji tożsamości klienta). Po zmianach wynosi on 150 EUR, a wcześniej był na poziomie 50 euro.

Ponadto po nowelizacji wskazanego powyżej warunku odstąpienia od stosowania środków bezpieczeństwa finansowego nie stosuje się w przypadku:

  1. wykupu pieniądza elektronicznego lub podjęcia w gotówce wartości pieniądza elektronicznego, gdy kwota podlegająca wykupowi lub podjęta w gotówce przekracza równowartość 50 euro;
  2. gdy transakcja płatnicza zainicjowana jest za pośrednictwem Internetu lub urządzenia, które może być wykorzystywane do porozumiewania się na odległość, i gdy wysokość pojedynczej transakcji przekracza równowartość 50 euro.

Jakie jeszcze zmiany zostały wprowadzone w ubiegłym roku? Transformacji uległy zasady przechowywania dokumentacji, którą instytucje obowiązane muszą przechowywać przez okres 5 lat, licząc od dnia zakończenia stosunków gospodarczych z klientem lub od dnia przeprowadzenia transakcji okazjonalnej. Zasada ta znajduje zastosowanie wobec dokumentów, których przechowywanie rozpoczęło się przed dniem wejścia w życie nowelizacji ustawy AML.

Zmieniono również treść art. 50 ust. 2 ustawy AML, do którego wprowadzono doprecyzowanie, co musi zawierać wewnętrzna procedura w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w związku z nowymi obowiązkami nałożonymi na instytucje obowiązane. Ponadto w ramach nowelizacji został rozszerzony program szkoleniowy instytucji obowiązanych. Mianowicie musi on uwzględniać zagadnienia związane z ochroną danych osobowych.

Oprócz tego dodano gwarancje ochrony dla sygnalistów zgłaszających naruszenia przepisów z zakresu AML/CFT. Zgodnie z art. 53 ust. 4 ustawy AML, instytucje obowiązane, ich pracownicy oraz inne osoby wykonujące czynności na rzecz IO nie mogą podejmować wobec osób dokonujących zgłoszenia działań o charakterze represyjnym lub wpływających na pogorszenie ich sytuacji prawnej lub faktycznej, lub polegających na kierowaniu wobec nich gróźb, w szczególności działań negatywnie wpływających na ich warunki pracy lub zatrudnienia. Instytucje obowiązane są zobowiązane do takiej organizacji pracy, czy też przyjęcia takich procedur, by zminimalizować ryzyko wystąpienia niepożądanych zjawisk w odniesieniu do swoich pracowników lub innych osób działających na ich rzecz. Ochrona, jaką ma zapewnić instytucja obowiązana swoim pracownikom, wiąże się między innymi z koniecznością zapewnienia odpowiednich procedur, czy też ochroną informacji w zakresie danych osób dokonujących zgłoszeń, by zneutralizować ryzyka wystąpienia działań o charakterze represyjnym.

Nowe obowiązki w przypadku państw trzecich wysokiego ryzyka

Zgodnie z art. 44 ust. 1 Ustawy AML, instytucje obowiązane są zobowiązane do stosowania wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego (np. uzyskania dodatkowych informacji o kliencie lub beneficjencie rzeczywistym) w przypadku stosunków gospodarczych lub transakcji związanych z państwem trzecim wysokiego ryzyka (tj. nieposiadającym skutecznego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu lub posiadającym znaczące braki w systemie przeciwdziałania praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu). W takim przypadku muszą co najmniej uzyskać:

  • dodatkowe informacje o kliencie, beneficjencie rzeczywistym czy zamierzonym charakterze stosunków gospodarczych;
  • informacje o źródle majątku klienta oraz beneficjenta rzeczywistego i źródle pochodzenia wartości majątkowych pozostających w dyspozycji klienta oraz beneficjenta rzeczywistego w ramach stosunków gospodarczych lub transakcji;
  • informacje o przyczynach i okolicznościach zamierzonych lub przeprowadzonych transakcji;
  • akceptację kadry kierowniczej wyższego szczebla na nawiązanie lub kontynuację stosunków gospodarczych.

Dodatkowe obowiązki w przypadku stosunków gospodarczych lub transakcji związanych z państwem trzecim wysokiego ryzyka zakładają także zintensyfikowanie przez instytucję obowiązaną bieżącego monitorowania stosunków gospodarczych klienta przez zwiększenie liczby oraz częstotliwości monitorowania stosunków gospodarczych oraz zwiększenie liczby transakcji typowanych do dalszej analizy.

Oprócz tego, instytucje obowiązane w każdej sytuacji przeprowadzania transakcji związanej z państwem trzecim wysokiego ryzyka zidentyfikowanym przez Komisję Europejską w akcie delegowanym przyjętym na podstawie art. 9 dyrektywy 2015/849 mają obowiązek podjąć co najmniej jedno (według decyzji instytucji obowiązanej) z następujących działań ograniczających ryzyko związane z taką transakcją: przeprowadzić dodatkowe czynności w ramach stosowanych wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego, wprowadzić zintensyfikowane obowiązki związane z przekazywaniem informacji lub raportowaniem transakcji albo ograniczyć zakres stosunków gospodarczych lub transakcji.

Wymóg weryfikacji beneficjenta rzeczywistego w CRBR

W ramach nowelizacji rozszerzono katalog instytucji zobowiązanych do dokonania i aktualizacji wpisów w Centralnym Rejestrze Beneficjentów Rzeczywistych (CRBR). Zgodnie z art. 61a ustawy AML instytucja obowiązana ma obowiązek odnotowywać rozbieżności między informacjami zgromadzonymi w CRBR a ustalonymi przez nią informacjami o beneficjencie rzeczywistym klienta. Jest zobowiązana także do podejmowania czynności w celu wyjaśnienia przyczyn tych rozbieżności.

– Nałożenie powyższego obowiązku na instytucje obowiązane miało na celu zapewnienie po stronie instytucji obowiązanych minimalnego poziomu zaangażowania w wyjaśnienie ustalonych rozbieżności. Takie działanie ma powodować odseparowanie przypadków rozbieżności faktycznych, wynikających z występowania w centralnym rejestrze beneficjentów rzeczywistych danych nieprawidłowych, od rozbieżności pozornych. Rozbieżność pozorna wystąpić może na przykład w sytuacji dokonania prawidłowego wpisu do centralnego rejestru beneficjentów rzeczywistych, wskazującego na zmianę właściciela klienta będącego osobą prawną, w sytuacji gdy zmiana taka nie została jeszcze odnotowana w KRS. Zgłaszanie przez instytucje obowiązane rozbieżności pozornych byłoby niepożądane, ponieważ mogłoby istotnie wpłynąć na wydłużenie czasu rozpatrywania zgłoszeń dotyczących faktycznych rozbieżności w CRBR – wskazuje Aleksander Wasiak, associate w kancelarii Raczyński, Skalski & Partners.

– Ustalenie sposobu odnotowywania rozbieżności powinno nastąpić w procedurze wewnętrznej instytucji obowiązanej. Warto dodać, iż niedawno GIIF wydał Komunikat nr 37 w sprawie zasad odnotowywania rozbieżności między informacjami zgromadzonymi w CRBR a ustalonymi przez instytucję obowiązaną informacjami o beneficjencie rzeczywistym klienta, który wskazuje jak należy postępować zgodnie z art. 61 ust. 1a ustawy AML – dodaje Aleksander Wasiak.

Od 31 października 2021 roku przepisy zobowiązują beneficjentów rzeczywistych do przekazywania podmiotom zobowiązanym do dokonywania zgłoszeń do CRBR (np. beneficjent rzeczywisty spółki z ograniczoną odpowiedzialności) wszystkie informacje oraz dokumenty niezbędne do zgłoszenia informacji o beneficjencie rzeczywistym i jej aktualizacji. Podmioty korporacyjne zyskały uprawnienie do żądania od beneficjentów rzeczywistych informacji niezbędnych do spełnienia przez te podmioty obowiązków rejestracyjnych. Wcześniej obowiązek ustalenia wymaganych danych ciążył na podmiocie odpowiedzialnym za zgłoszenie.

– Środkiem dyscyplinującym w tym zakresie jest możliwość nałożenia kary pieniężnej na opieszałego beneficjenta rzeczywistego. Zgodnie z art. 153 ust. 3 ustawy AML beneficjent rzeczywisty, który nie dopełni ww. obowiązku dostarczenia dokumentów lub informacji, wskutek czego „podmiot korporacyjny” nie dokonał zgłoszenia lub aktualizacji informacji w CRBR w terminie wskazanym w ustawie lub podały informacje niezgodne ze stanem faktycznym, podlega karze pieniężnej do wysokości 50 000 zł – przestrzega Aleksander Wasiak.

Nowe przesłanki do nałożenia kary administracyjnej

Po nowelizacji karze administracyjnej podlega także instytucja obowiązana, która nie dopełni obowiązku m.in. zachowania w tajemnicy informacji o planowanym wszczęciu oraz o prowadzeniu analiz dotyczących prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, o którym mowa w art. 54 ust. 1 ustawy AML. Instytucje obowiązane, ich pracownicy oraz inne osoby działające w imieniu i na rzecz instytucji obowiązanych mają obowiązek zachować w tajemnicy informacje o planowaniu wszczęcia oraz o prowadzeniu analizy dotyczącej prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Kara grozi również za niewykonanie zaleceń pokontrolnych wydanych przez GIIF oraz niedopełnienie obowiązku w zakresie uzyskania zezwolenia na utworzenie oddziału lub przedstawicielstwa w państwie trzecim wysokiego ryzyka.

Katalog kar administracyjnych nie uległ zmianie. Zgodnie z art. 150 ust. 1 ustawy AML karami administracyjnymi są:

  • publikacja informacji o instytucji obowiązanej oraz zakresie naruszenia przepisów ustawy przez tę instytucję w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych;
  • nakaz zaprzestania podejmowania przez instytucję obowiązaną określonych czynności;
  • cofnięcie koncesji lub zezwolenia albo wykreślenie z rejestru działalności regulowanej;
  • zakaz pełnienia obowiązków na stanowisku kierowniczym przez osobę odpowiedzialną za naruszenie przez instytucję obowiązaną przepisów ustawy, przez okres nie dłuższy niż rok;
  • kara pieniężna.